“Mijn kunstwerken hebben hun plaats in de herinnering”
De kunstenaar Nikolai Polissky heeft zijn derde grote project “Brandhout” – een gigantische toren van houtblokjes – voltooid. Voor de toren verdwijnt zal het een tijd in het echt te zien zijn in het dorpje Nikola-Lenivets aan de Oegra in het district Kaloesjka. De kunstcriticus Michail Bode ging er heen en sprak met Nikolai Polissky.
Michail Bode Dit is al je tweede “torenproject”. De eerste toren met een hoogte van zeven meter was van hooi. Maar de huidige is opgebouwd uit een gigantische berg brandhout. Waaraan dacht je toen je dit alles maakte? Zoals bekend heeft een toren verschillende functies: een monumentale (denk maar aan de toren van Babel, de piramiden van de Azteken, minaretten enzovoorts), als verdedigingswerk (van een kasteel of een vesting) en laten we zeggen een technische (radio en televisie). Op welk type lijkt uw toren het meest?
Nikolai Polissky Als je het over functies hebt dan diende de eerste, “de hooitoren”, als voedsel.
Michail Bode Hoezo?
Nikolai Polissky Per slot van rekening zou alles moeten overgaan in veevoer. Dat we hem in brand moesten steken was niet de bedoeling (maar het hooi begon te broeien). De koeien zouden het hooi hebben moeten eten en vervolgens de mensen melk hebben moeten geven, en daarna… Kort en goed, het gebruikte materiaal moest een kringloop voltooien: van de natuur terug naar de natuur. Wat betreft het brandhout, iedereen weet dat hout een vredige energiedrager is (het is geen kernenergie). Dat hout wordt daarna in energie omgezet in de kachels van mijn vrienden uit het dorp, die tegelijk ook mijn sponsors zijn.
Michail Bode Dus geen enkele monumentale betekenis? Gewoon voor huiselijk gebruik, een praktische opslag van proviand en brandstof.
Nikolai Polissky Ja, natuurlijk. Maar tegelijkertijd is het een kunstwerk, gemaakt met boerenwijsheid, kun je wel zeggen.
Michail Bode Maar het is al heel wat dat deze vormen voor het boerenbestaan ongewoon zijn. Gewoonlijk wordt het hooi als eenvoudige hooiberg opgetast en brandhout wordt als een muurtje gestapeld. Zonder verdere poespas. Maar dat van jou is geen hooiberg, maar een of andere spiraalvormige minaret, geen stapel brandhout, maar een nabootsing van de trapvormige piramide van Djoser. Nou vraag ik je, had je het hier niet kunnen stellen zonder prototypen van monumentale bouwwerken?
Nikolai Polissky Mogelijk. Eigenlijk wilde ik in een plaats als Nikolai-Lenivets, die als het ware alle schoonheid van de Russische natuur in zich verenigt waar onze kunstenaars zo van houden – een schilderachtige bocht in de rivier, de uiterwaarden, een bossage in de verte, de kerk op de heuvel – iets van formaat neerzetten. En iets van formaat – dat is altijd heel oud, archaïsch. Daar komt bij, dat je zo’n reusachtige object alleen spiraalvormig kunt maken. Toen ik met mensen sprak die verstand hebben van hooibergen, beweerden ze dat je hooi kon opperen tot vier, hoogstens vijf meter en dan nog alleen met een speciale machine. Ik zei dat wij tien meter hoog zouden gaan. En je bleek een hele hoge hooimijt te kunnen opwerpen als je hem vanaf de basis stap voor stap schroefdraadsgewijs ging opbouwen. Daarna is de toren weliswaar tot zeven meter ingezakt, te verklaren uit natuurlijke oorzaken – door uitdroging.
Wat betreft het brandhout of de houtstapel, dat zit zo. Op het platteland meten ze hun welstand onder meer af aan de hoeveelheid hout die ze hebben. Wanneer iemand ziet dat hij weinig brandhout heeft, slaat de schrik hem om het hart: hoe de winter door te komen, moet hij soms om hout gaan bedelen? Maar het zien van een grote voorraad brandhout roept bij hem zogezegd een gevoel van diepe voldoening op, een zekerheid voor de dag van morgen. Vandaar ook die grote omvang van de houttoren. Dat hij viertraps is uitgevallen is haast toeval. Het komt door de inwendige constructie.
Michail Bode Kun je zeggen dat jouw torens in zekere zin het symbool zijn van sociale, gemeenschappelijke saamhorigheid en gelijkwaardigheid? Dat niet iedereen zijn eigen hooiberg of brandhout heeft, maar dat er één grote voorraad is voor allemaal.
Nikolai Polissky Ja, dat zei ik al. Het hooi was voor de koeien bestemd en het gemeenschappelijke brandhout zal ons hele dorp verwarmen.
Michail Bode Hoe stond de plaatselijke bevolking tegenover zulke voor hen zo ongebruikelijk moderne kunstprojecten? Kwam er van die kant nog onbegrip of weerstand, of waren ze integendeel direkt enthousiast voor het idee?
Nikolai Polissky Nee hoor. Het onbegrip kwam juist van de kant van het Moskouse publiek: ze geloofden niet dat ik geld zou weten te vinden voor een dergelijke zaak en ze vonden het hoe dan ook belachelijk om zoiets te maken, gezien de constructie. Ja, en ik was ook bijna in paniek: ik maaide de hele zomer, maar toen ging het regenen en het hooi begon te rotten. Onze plaatselijke oom Vanja, waarmee ik samenwerkte, hielp me en later sloegen ook de andere dorpelingen de handen ineen. We maaiden een ton bij elkaar en dat stemde tot enig optimisme. Ik dacht, nog vijf zulke hooibergen en de toren kan worden gebouwd. Dat bleek volstrekt onzinnig te zijn. We moesten er elders hooi bijkopen – het hooi plette en dikte in, het was nog steeds niet genoeg. Het was onmogelijk te bekijken hoeveel er überhaupt nodig was. En ook wat het hout betreft waren er twijfels: wordt het wel een architectonisch bouwwerk. Is er wel genoeg materiaal.
Michail Bode Werd de constructie gesuggereerd door de dorpelingen, of is het uw eigen ervaring?
Nikolai Polissky Het is de dagelijkse praktijk van het platteland. Als je een eenvoudige stapel hout neerlegt, snap je al hoe het moet. De technologie is eenvoudig, iedereen die snugger is kan het.
Nu over de reactie van de plaatselijke bewoners. Het is allemaal begonnen met sneeuwpoppen, toen we in de winter met bevriende kunstenaars en dorpelingen aan de oever van de Oegra meer dan tweehonderd sneeuwpoppen hebben gemaakt. Aanvankelijk waren inwoners een beetje verbaasd – waar was dat alles goed voor? Maar het onderwerp zelf – speels, traditioneel, kinderlijk – loste die vraag op. Ze zagen het allemaal als een vrolijk, winters, spel en met groot genoegen kwamen ze aan de sneeuwpoppen werken. En ze kregen zelfs een kleine beloning – kunstenaars ontvangen immers ook een of ander honorarium. Bij het project met de sneeuwpoppen werd alles bepaald door onderlinge verstandhoudingen en onderlinge betrekkingen en door de leiding van de groep. Maar voor het bouwen van de hooitoren kwamen er al volontairs, een groep van een man of dertig, die onbetaald twee keer in de week meehielpen om het hooi neer te leggen. Iedereen vond het erg leuk – er werkten hoofdzakelijk jongelui – allemaal zagen ze met plezier hoe de toren dag na dag groeide. Het esthetisch aspect van het werk was erg belangrijk.
Michail Bode Dus de dorpsjeugd kreeg door het bouwen van de toren ook een esthetische opvoeding?
Nikolai Polissky Ongetwijfeld. De jongens zitten al te wachten op nieuwe projecten, ze vragen me ernaar. Ze zien dat er in de kranten en tijdschriften over hun toren wordt geschreven en dat hij op de locale televisie komt. Ze begrijpen dat ze iets van sociaal en cultureel belang hebben gemaakt en niet alleen maar een hersenkronkel van hun opdrachtgever hebben gerealiseerd.
Michail Bode Sinds het verdwijnen van de kolchoz kampt de streek hier met werkloosheid. Zoals bekend vindt een Rus in zo’n situatie een uitweg in de drank. Kun je zeggen dat het werk aan de torens de mensen tot op zekere hoogte afhield van deze noodlottige hartstocht? Dat dus het werk aan een kunstzinnig object naast esthetische opvoeding voor de bevolking ook een vorm van psychotherapie was?
Nikolai Polissky Dat weet ik niet, het lijkt me stug dat het werk iemand van de drank kan afhouden. Ik heb twee typen medewerkers. De ene is kunstenaar pur sang, vrije kunstenaar, niet gebonden door enig bedrijf. Systematische hulp heb je daarvan natuurlijk niet. Bijvoorbeeld mijn geliefde oom Vanja. Hij kan meehelpen en dan plotseling stoppen om ergens te gaan zwemmen. Maar hij is handig en vlug van begrip. Of Zjenja, een flierefluiter, een kleurrijke figuur. Foka en Vasja Zoeikov zijn gewiekste jongens met routine, maar ze verwennen me niet met regelmatige bezoeken. Ik reken meer op de jongeren. Dat zijn niet zulke kleurrijke personages (die zich verliezen in een alcoholische roes) maar daarentegen harde werkers waar je op kan rekenen. Zonder grote woorden te gebruiken, zij zijn toch de toekomst van Rusland. De meest toegewijde jongens zijn Dima Mozgoenov en Zjenja Zelenskij.
Michail Bode Raakten de deelnemers aan deze projecten meer geïnteresseerd in moderne kunst, of begrepen ze niet waar ze aan werkten?
Nikolai Polissky Het bevalt hun gewoon, wat hier wordt gedaan: ze kennen het materiaal, ze begrijpen in grote lijnen de constructie. Het behoort tot hun gewone werk – het opslaan van hooi en brandhout. Tegelijkertijd zien ze dat er iets ongewoons en onverwachts uit voortvloeit. Maar waaruit hun visie op de moderne kunst bestaat, ik geef toe dat ik het zelf niet weet.
Michail Bode Denken ze dat ze uit deze vertrouwde materialen met hun eigen handen iets maken, vergelijkbaar met een soort UFO?
Nikolai Polissky Tja. Zij vinden het leuk en interessant om te zien hoe uit iets vertrouwds en eenvoudigs plotseling iets ongekends en monumentaals wordt geschapen. Elk van hen dacht waarschijnlijk naderhand: zoiets heb ik toch maar kunnen maken. (…)
Michail Bode Je hebt die projecten en constructies waarschijnlijk al lang geleden bedacht? Hoe zijn ze ontstaan?
Nikolai Polissky Alles kwam voort uit natuurlijk materiaal, alles begon zoals ik al zei met de sneeuwpoppen. Sneeuw kost niets en er is veel van. En daarvan wilde ik iets maken. Maar toen dooide de sneeuw weg en verscheen het gras. Toen wilde ik iets maken van gras, van hooi. Daarna dacht ik aan een andere natuurlijk materiaal – hout…
Michail Bode Dat wil zeggen dat je de aanpak hebt van plastisch kunstenaar en niet die van een conceptualistisch kunstenaar?
Nikolai Polissky Ongetwijfeld. De basis van het project is het materiaal. Het doet me genoegen dat critici en kunstkenners aan die werken een secundaire betekenis toekennen. Dat benadrukt de juistheid van de oorspronkelijke gedachte.
Michail Bode Uw werk wordt gerekend tot de “land-art”, tot landschappelijke, aardse kunst. In hoeverre bent u bekend met deze richting in de moderne kunst? Hebt u albums en tijdschriften doorgebladerd, hebt u foto’s gezien van installaties in de natuur gemaakt door Amerikaanse of Britse “land-artisten”? Hebt u van Nash gehoord, van Galsworthy, van het werk in het Chrisdale Park in Engeland?
Nikolai Polissky Ik heb mijn kennis op dat gebied niet systematisch vergaard. Ik heb natuurlijk het een en ander gehoord en het een en ander gezien. En er ligt zeker wel wat in mijn hersens opgeslagen. Ik heb mezelf niet de opdracht gegeven: ontleen wat aan de land-art. Ik hield gewoon altijd al van de natuur en als kunstschilder heb ik tot in het oneindige landschappen geschilderd. En daarna dacht ik: waarom begin ik niet in deze ruimte zelf te werken met elementen uit die ruimte? Dat bleek mogelijk te zijn.
Michail Bode Welke van uw creaties vormt de ware kunst: die echte toren, die nu in het kreupelhout staat, of de foto- en videodocumentatie, die er later van overblijven.
Nikolai Polissky Moeilijke vraag. Natuurlijk kan iemand naar Nikola-Lenivets gaan en de toren in werkelijkheid bekijken, maar de meesten zien hem op foto’s en video. Het lijkt mij heel belangrijk dat dit werk de herinnering blijft. Het is of zijn immers tijdelijke fenomenen. We kiezen speciaal tijdelijke materialen: sneeuw verdwijnt, hooi wordt door de koeien opgegeten, hout verbrandt in de kachels. Ze hebben om zo te zeggen een seizoensbestaan. Maar documentatiedragers kun je laten zien op tentoonstellingen. Zowel het een als het ander is een deel van de herinnering aan het kunstwerk. Als ik eerzuchtig was, dan zou ik de toren van steen maken, of van dikke balken. Maar ik wil niemand voortdurend lastig vallen met hun aanblik. De meest betrouwbare plaats voor mijn werk is de herinnering. Weten wij bijvoorbeeld niet veel over oude monumenten, waarvan het grootste deel al lang geleden is verwoest? De zeven wereldwonderen, zijn echter allemaal in de herinnering van de mensen bewaard gebleven.
Vertaling
Anne Pries
Leiden